Hen Wlad Fy Nhadau - canwch anthem genedlaethol Cymru gyda ni

Yn 2022, cafodd y byd gyfle i fwynhau anthem genedlaethol Cymru wrth iddi gael ei chwarae am y tro cyntaf mewn Cwpan Pêl-droed y Byd. Ond o ble mae'r gân yn dod, a beth yw ystyr y geiriau?

Cyfansoddwyd y geiriau a’r gerddoriaeth a fabwysiadwyd yn ddiweddarach fel ein hanthem genedlaethol yn Ionawr 1856 gan dad a mab o Bontypridd. Er bod tarddiad y gân yn dal yn ansicr, y tad Evan James a ysgrifennodd y geiriau a'i fab James James a gyfansoddodd yr alaw.

Roedd James James yn gerddor a enillai ei fywoliaeth trwy ganu'r delyn (a elwir heddiw yn offeryn cenedlaethol Cymru) yn nhafarndai Pontypridd. Mae’r copi cynharaf o Hen Wlad Fy Nhadau i’w gael mewn llawysgrif sy’n cynnwys amrywiaeth o gerddoriaeth offerynnol a chorawl a gasglwyd gan James ei hun. Lluniwyd y deunydd rhwng 1849 a 1863, ac mae’n rhoi cipolwg ar y math o gerddoriaeth oedd yn boblogaidd yn ardal Pontypridd ar y pryd.

Dywedir mai’r James iau, telynor a fyddai’n chwarae’n aml yn nhafarndai ei dref enedigol, a gyfansoddodd y gerddoriaeth wrth gerdded ar hyd glannau afon Rhondda. Wedi dychwelyd adref, gofynnodd i'w dad ysgrifennu geiriau i gyd-fynd â'r dôn.

Erbyn y bore wedyn, roedd Evan wedi ysgrifennu thri phennill oedd yn cyd-fynd yn berffaith â’r alaw. Mae rhai wedi awgrymu bod y geiriau llawn emosiwn yn ymateb i'w frawd, a oedd wedi ymfudo i America yn ddiweddar ac a oedd yn awyddus i Evan adael Cymru ac ymuno ag ef.

Wythnos yn unig ar ôl i’r geiriau a’r gerddoriaeth gael eu hysgrifennu, cafodd y gân – o’r enw Glan Rhondda bryd hynny – ei darllediad cyhoeddus cyntaf. Rhoddwyd anrhydedd y perfformiad hwnnw i’r ferch 16 oed Elizabeth John yng Nghapel Tabor, Maesteg.

Ymledodd enwogrwydd y cyfansoddiad dyrchafol yn fuan. Fe'i cyhoeddwyd mewn casgliad poblogaidd o ganeuon Cymraeg, a daeth yn ffefryn mewn eisteddfodau ac achlysuron gwladgarol eraill. Yn raddol daeth Hen Wlad Fy Nhadau yn anthem genedlaethol Cymru – er nad oes ganddi statws swyddogol fel y cyfryw hyd heddiw.

Buan iawn y cafodd tôn James James yn ffefryn mewn mannau eraill yn y byd Celtaidd hefyd. Defnyddir ei halaw ar gyfer anthem Cernyw Bro Goth ag Tasow, yn ogystal â chân genedlaethol Llydaw, Bro Gozh ma Zadoù.

Mae anthem genedlaethol Cymru bellach yn gyfystyr â digwyddiadau chwaraeon Cymru, yn enwedig gemau rygbi a phêl-droed rhyngwladol. Mae’n draddodiad sy’n dyddio’n ôl i 1905, pan oedd timau rygbi’r undeb Cymru a Seland Newydd ar fin gwrthdaro am y tro cyntaf ym Mharc yr Arfau, Caerdydd.

Ar ôl i'r Crysau Duon orffen eu dawns ryfel ddychrynllyd, yr haka, tarodd y dorf Gymreig yn ôl gyda pherfformiad bywiog o'r gân. Dyma’r enghraifft gyntaf i’w chofnodi o anthem genedlaethol yn cael ei chanu cyn gêm ryngwladol ym myd chwaraeon. A’r tro hwnnw, fe weithiodd: Cymru enillodd 3-0.

Mae ail linell yr anthem yn cynnwys teyrnged i “feirdd a chantorion, enwogion o fri”: Dyma farn tri chynrychiolydd o’r fath o’r Gymru gyfoes am eu cân genedlaethol.

Hen Wlad Fy Nhadau - mae hi'n anthem epig. Ond peidiwch â chymryd ein gair ni. Rydyn ni wedi gofyn i rai o'n ffrindiau o fyd y celfyddydau a chwaraeon i ddweud wrthym beth mae'r anthem yn ei olygu iddyn nhw.

'Er i'r anthem gael ei hysgrifennu dros 160 o flynyddoedd yn ôl, hyd yn oed bryd hynny byddai ei hiaith wedi ymddangos braidd yn hynafol i'r rhai oedd yn siarad Cymraeg bob dydd. Ond dyna’r arddull a ddisgwylid gan lenorion ar y pryd – dyna sut roedden nhw’n ceisio roi gravitas barddonol i’w gwaith. Ac rydyn ni’n sicr wedi dod i arfer â'r geiriau hynny, ac fel siaced gyfforddus, maen nhw'n cofleidio'r gerddoriaeth yn y lleoedd iawn.'

‘Yn y pen draw, yr alaw sy’n ei chario – y ffordd mae’n adeiladu o ddechrau urddasol i nodau cynhyrfus y diwedd. Mae’r tair llinell olaf o “Gwlad! Gwlad!” i “O, bydded i’r hen iaith barhau!” yn cyfuno dathlu ac ymbil mewn ffordd nad yw byth yn methu â gwneud i'm cefn sythu a fy ngwddf bigo.'

'Anthem genedlaethol Cymru yw un o'r anthemau mwyaf cynhyrfus o'r cychwyn cyntaf. Mae'r frawddeg gyntaf yn codi'n raddol trwy wythfed cyfan, ac mae'r agoriad croch hwn yn gosod naws yr anthem. Mae’r corws dwbl yn arbennig o gyffrous, gyda’i nodau dal ar y gair “Gwlad”. Wrth ailadrodd y gytgan, mae llawer o bobl yn canu’r cymal olaf wythfed yn uwch, a phan glywch chi stadiwm gyfan yn gweiddi’r nodau uchaf hynny, mae mor gyffrous.

'Er fy mod i'n gerddor, yr hyn sy'n fy syfrdanu fwyaf yw geiriau. Mae’r ffaith mai beirdd a chantorion yw’r bobl gyntaf i’w crybwyll, nid rhyfelwyr na milwyr, yn fendigedig. Mae anthem i flaenoriaethu diwylliant mor gryf yn dweud llawer amdanom ni fel gwlad. Mae ein barddoniaeth a'n cerddoriaeth yn rhan enfawr o'r rheswm pam y gallwn fod yn uchelgeisiol fel cenedl, ac mae ein hanthem yn cadarnhau ein safle fel gwlad y gân.'

'Y tro cyntaf i mi glywed Hen Wlad Fy Nhadau oedd pan wnes i ei chanu yn yr ysgol gynradd. Dwi wastad wedi bod yn berson angerddol, gwladgarol, ac roedd yr anthem ynghlwm wrth hynny.

'Nawr mae'n un o'r pethau gorau am chwarae dros fy ngwlad. Mae'n gymaint o fraint, gallu sefyll yno gyda'ch cyd-chwaraewyr a chanu o flaen eich torf a'ch teulu. Mae'n cael yr adrenalin i bwmpio, hefyd. Pan nad ydych chi'n canu, dwi'n meddwl ei fod yn cymryd i ffwrdd o'r gêm.'

‘Does dim ots a ydw i mewn tiwn ai peidio pan dwi’n ei morio hi. Pan gyrhaeddwn “Gwlad, Gwlad, pleidiol wyf i’m gwlad”, mae’n teimlo fel eich bod yn sefyll dros eich cenedl. Mae'n deimlad gwych, ac mae'n fy ngwneud i'n hynod o falch.'

Mae hen wlad fy nhadau yn annwyl i mi,
Gwlad beirdd a chantorion, enwogion o fri;
Ei gwrol ryfelwyr, gwladgarwyr tra mâd,
Tros ryddid gollasant eu gwaed.

Cytgan:
Gwlad, Gwlad, pleidiol wyf i'm gwlad,
Tra môr yn fur i'r bur hoff bau,
O bydded i'r heniaith barhau.

Hen Gymru fynyddig, paradwys y bardd;
Pob dyffryn, pob clogwyn, i'm golwg sydd hardd
Trwy deimlad gwladgarol, mor swynol yw si
Ei nentydd, afonydd, i fi.

Cytgan

Os treisiodd y gelyn fy ngwlad dan ei droed,
Mae hen iaith y Cymry mor fyw ag erioed,
Ni luddiwyd yr awen gan erchyll law brad,
Na thelyn berseiniol fy ngwlad.

Cytgan

The title translates as Land of My Fathers.

Lyrics:

This land of my fathers is dear to me
Land of poets and singers, and people of stature
Her brave warriors, fine patriots
Shed their blood for freedom

Chorus:
Land! Land! I am true to my land!
As long as the sea serves as a wall for this pure, dear land
May the language endure for ever.

Old land of the mountains, paradise of the poets,
Every valley, every cliff a beauty guards;
Through love of my country, enchanting voices will be
Her streams and rivers to me.

Chorus

Though the enemy have trampled my country underfoot,
The old language of the Welsh knows no retreat,
The spirit is not hindered by the treacherous hand
Nor silenced the sweet harp of my land.

Chorus