Dyfeisiadau Cymreig

Cafodd Robert Recorde (1512-1558) fywyd prysur, dysgedig. Yn enedigol o Ddinbych-y-pysgod, mynychodd brifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt, a daeth yn feddyg i Edward VI ac yn rheolwr y Bathdy Brenhinol. Ei brif gyfraniad i fathemateg, fodd bynnag, oedd dyfeisio’r arwydd hafal (=), a ddefnyddiodd yn ei lyfr The Whetstone of Witte yn 1557: ‘er mwyn osgoi ailadrodd diflas y geiriau hyn – yn hafal i – gosodaf bâr o linellau paralel un hyd, oherwydd ni all unrhyw ddau beth fod yn fwy cyfartal.'

Ni ddyfeisiodd y mathemategydd o Fôn, William Jones (1675-1749), pi, gwerth rhifiadol cymhareb cylchedd cylch i'w ddiamedr, ond ef oedd y cyntaf i ddefnyddio'r symbol Groegaidd 'π', sydd bellach yn cael ei gydnabod yn fyd-eang, i'w gynrychioli (yn fwyaf tebygol oherwydd mai hi yw llythyren gyntaf y gair Groeg περίμετρος – 'perimedr').

Rhoddodd y dyfeisiwr a'r meistr haearn o Gaerfyrddin, Philip Vaughan, batent ar y cynllun cyntaf ar gyfer pelen drael ym 1794. Roedd ei gynllun yn gosod peli haearn rhwng olwyn ac echel cerbyd, gan ganiatáu i olwynion y cerbyd gylchdroi'n rhydd trwy leihau ffrithiant. Nid yw ei ddyluniad o'r 18fed ganrif wedi newid yn sylfaenol ym mhob peiriant a cherbyd cylchdroi heddiw.

Gwnaeth y broses ‘chwyth poeth’ – cyn-gynhesu’r aer cyn iddo gael ei bwmpio i mewn i ffwrnais chwyth – chwyldroi’r gwaith haearn. Fe'i darganfuwyd yn annibynnol gan sawl gweithiwr haearn, gan gynnwys David Thomas (1794-1882) yn Ystradgynlais, Powys. Aeth Thomas â'i broses i Pennsylvania, lle chwaraeodd ran bwysig yn niwydiant yr Unol Daleithiau, a daeth yn llywydd cyntaf Cymdeithas Meteleg America.

Yn y dyfodol, efallai y bydd pawb yn gyrru ceir sy’n cael eu pweru gan gelloedd tanwydd hydrogen – diolch i Syr William Grove (1811-1896). Dyfeisiodd y cyfreithiwr a drodd yn wyddonydd a aned yn Abertawe y gell danwydd ym 1842, a oedd yn cyfuno hydrogen ac ocsigen i gynhyrchu trydan. Fel darlithydd yn y London Institution, dangosodd Grove hefyd sut y gellid defnyddio cerrynt trydan i greu golau, cysyniad a fyddai’n cael ei berffeithio gan Thomas Edison gyda’i fwlb golau dri degawd yn ddiweddarach.

Pan gysylltwyd cymuned fechan y Drenewydd yng nghanolbarth Cymru â rhwydwaith rheilffyrdd y DU yng nghanol y 19eg ganrif, gwelodd un dilledydd lleol, Syr Pryce Jones (1834-1920), gyfle i ehangu ei sylfaen cwsmeriaid. Trwy ddefnyddio trenau i ddosbarthu ei gynnyrch, bu Jones yn arloesi gyda busnes mawr archebu trwy’r post cyntaf y byd, gan gyflenwi dillad yn y pen draw i gwsmeriaid mor bell i ffwrdd ag America ac Awstralia, yn ogystal ag i nifer o gleientiaid enwog, gan gynnwys Florence Nightingale a’r Frenhines Victoria.

Mae’r ddadl yn parhau ynghylch a gafodd David Edward Hughes (1831-1900) ei eni ger Corwen, gogledd Cymru, neu yn Llundain (er bod cofnodion yn dangos bod ei dad yn grydd o'r Bala yng Ngwynedd). Ond yr hyn sy'n sicr yw bod y gwyddonydd wedi dyfeisio'r system gyfathrebu radio weithredol gyntaf, yn ogystal â'r meicroffon cyntaf, datblygiad arloesol a baratôdd y ffordd ar gyfer ymddangosiad y diwydiant ffôn yn yr 20fed ganrif. Mae Medal Hughes y Gymdeithas Frenhinol, gwobr flynyddol a roddir i wyddonwyr arloesol, wedi’i henwi er anrhydedd iddo.

Frances Hoggan (Morgan gynt; 1843-1927) oedd yr ail fenyw yn unig yn Ewrop i ennill doethuriaeth feddygol. Daeth yn arbenigwraig ar glefydau merched a phlant, ac yn ddiweddarach ymgyrchodd yn ddiflino i hyrwyddo addysg i ferched yng Nghymru, a ledled y byd. Mae Cymdeithas Ddysgedig Cymru yn cyflwyno Medal Frances Hoggan yn flynyddol i gydnabod cyfraniad menywod eithriadol mewn gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg, meddygaeth neu fathemateg.

Ni chafodd amlosgi ei ddyfeisio yng Nghymru, ond fe’i cyfreithlonwyd yn y DU diolch i un Cymro digon ecsentrig. Roedd William Price (1800-1893) yn feddyg ac yn Neo-Dderwydd ar ei addefiad ei hun (credai hefyd iddo gael ei ddewis gan Dduw i symud Cymru i ffwrdd o reolaeth Lloegr), a ddewisodd amlosgi ei fab ar ben bryn yn Llantrisant yn dilyn ei farwolaeth, gweithred a ystyrid yn gableddus ar y pryd. Yn y llys, dadleuodd Price yn llwyddiannus er nad oedd amlosgi yn gyfreithlon yn y DU, nad oedd ychwaith yn anghyfreithlon. Paratôdd yr achos y ffordd ar gyfer Deddf Amlosgi 1902. Heddiw, saif cerflun o Price yn nhref Llantrisant.

Mab fferm o Sir Ddinbych, Isaac Roberts (1829-1904) a ddatrysodd y broblem o sut i gadw camera yn pwyntio at wrthrychau nefol gwan, sydd angen amser datguddio hir iawn, tra bod y ddaear yn cylchdroi yn barhaus oddi tanom. Tynnodd y llun cyntaf o'r Alaeth droellog Andromeda, a ddatgelodd ei gwir ffurf i seryddwyr am y tro cyntaf.

Bydd ymgais sigledig gyntaf dynolryw i ymestyn tua’r nefoedd wastad yn gyfystyr â’r Brodyr Wright, a hedfanodd eu hawyren modur simsan ym 1903 dros ran o barcdir Gogledd Carolina. Fodd bynnag, mae nifer o awyrenwyr arloesol yn honni eu bod nhw wedi adeiladu peiriannau hedfan wedi'u pweru cyn y Wrights, gan gynnwys William Frost (1848-1935), o Sir Benfro, y rhoddwyd patent swyddogol i'w Frost Airship Glider ar ddiwedd y 19eg ganrif. Dywedir i Frost hedfan ei long awyr ar draeth yn Sir Benfro ym 1896, saith mlynedd cyn i’r Brodyr Wright fynd i’r awyr. Yn anffodus, nid oes unrhyw luniau o'r digwyddiad, ac, i wneud pethau'n waeth, dinistriodd storm y llong awyr y noson ganlynol. Mae patent y llong awyr yn sicr yn real, ond mae p'un a wnaeth Frost erioed hedfan ei greadigaeth yn parhau i fod yn ddirgelwch.

Wedi'i geni yn Llandudno, ymfudodd Dr Martha Hughes Cannon (1857-1932) i'r Unol Daleithiau lle bu'n gweithio fel meddyg, swffragét a diwygiwr iechyd y cyhoedd. Ym 1896 daeth yn seneddwr talaith benywaidd cyntaf yr Unol Daleithiau – gan redeg yn erbyn, a threchu, ei gŵr ei hun. Cynigiodd sawl mesur deddfwriaethol a chwyldrodd iechyd y cyhoedd yn Utah, lle mae adeilad presennol yr Adran Iechyd, yn Salt Lake City, wedi’i enwi er anrhydedd iddi.

Agorodd Morris a Walter Davies siop nwyddau haearn yn Stryd Stepney yn Llanelli ym 1895. Nid oedd unrhyw deiars sbâr yn y ceir modur cynnar, felly dyfeisiodd Morris Davies ymyl olwyn heb sbôcs gyda theiar chwythu arno. Erbyn 1909 roedd holl dacsis Llundain yn cario'r ddyfais, a lledaenodd eu dyfais ar draws y byd. Hyd yn oed heddiw, gelwir olwyn sbâr yn gyffredin yn ‘stepney’ mewn llawer o wledydd.

Yn fab i weithiwr dur o Abertawe, roedd Edward ‘Taffy’ Bowen (1911-1991) yn ffigwr allweddol yn natblygiad y radar. Roedd Bowen yn aelod o’r tîm a gafodd y dasg o greu system radar y gellid ei gosod ar awyrennau, gan ganiatáu i’r criw ganfod nid yn unig awyrennau eraill ond hefyd dargedau anodd eu canfod fel llongau tanfor am y tro cyntaf – datblygiad newydd a fu’n gymorth mawr i’r cynghreiriaid yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ar ôl y rhyfel, daeth yn arloeswr seryddiaeth radio.

Gweithiodd y gwyddonydd cyfrifiadurol Donald Davies (1924-2000) a aned yn Nhreorci gydag Alan Turing ar gyfrifiaduron cynnar ym Mhrydain, ond roedd ei ddatblygiad arloesol ym 1965 mewn ‘cyfnewid pecynnau’ – rhannu negeseuon cyfrifiadurol yn becynnau sy’n cael eu cyfeirio’n annibynnol ar draws rhwydwaith – yn un o brif egwyddorion sylfaenol y rhyngrwyd.

Roedd Elaine Morgan (1920-2013) yn awdures teledu o fri, ond mewn cylchoedd gwyddonol mae'n fwyaf adnabyddus am ei gwaith ar anthropoleg esblygiadol, yn enwedig damcaniaeth yr epa dyfrol (y syniad bod cyndeidiau bodau dynol wedi addasu i amgylcheddau morol). Cyhoeddodd Elaine nifer o lyfrau ar y pwnc, gan gynnwys The Descent of Woman (1972) a The Aquatic Ape Hypothesis (1997). Roedd y ddau lyfr hefyd yn herio’r hyn roedd Morgan yn ei weld fel y safbwynt traddodiadol gwrywaidd-ganolog o esblygiad dynol, lle mae rôl benyw’r rhywogaeth yn aml yn cael ei hanwybyddu.

Dyfeisiodd Tom Parry Jones (1935-2013), sy’n wreiddiol o Ynys Môn, yr analiedydd electronig ym 1976, dyfais a ddefnyddiwyd i ganfod gyrwyr meddw a chadw ffyrdd yn ddiogel. Datblygodd Jones y ddyfais yn Lion Laboratories, a sefydlodd yng Nghaerdydd, a dyfarnwyd OBE iddo am ei waith. Heddiw, mae cynhyrchion a wneir gan Lion Laboratories, sydd bellach wedi’u lleoli yn y Barri, yn dal i gael eu defnyddio gan heddlu’r DU ac mewn 70 o wledydd ledled y byd.

Ydy, mae'r byrbryd hirsefydlog a ffefryn y myfyrwyr yn dod o Gymru. Wel, o ryw fath. Er iddo gael ei greu gan y cwmni Albanaidd Golden Wonder (yn seiliedig ar gynnyrch nwdls mewn cwpan a oedd eisoes yn boblogaidd yn Japan), ffatri'r sefydliad yng Nghrymlyn, ger Caerffili, oedd y safle a ddewiswyd i gynhyrchu’r pryd-hawdd-mewn-twb pan y cafodd ei ddatgelu i'r cyhoedd ym Mhrydain yn 1977 - ac maent yn dal i gael eu gwneud yno heddiw.